Soms begint een verhaal bij wat je ziet, soms bij wat je leest. Een bijzondere vorm of kleur, het feit dat iets overal opduikt of onverwachte informatie. Dwalend door de tuin, geldt dat ook voor Jasper Zijlstra en Jeroen Verschoor, twee kunstenaars die drie maanden lang in de Botanische Tuinen op het Utrecht Science Park werken. Het thema van hun project Losbladig is de verhouding tussen kunst, ecologie en duurzaamheid. Ze verzamelen hierin een collectie bijzondere planten. Ook voor henzelf is het een ontdekkingstocht vol verrassingen.

‘Elke dag ontmoet ik een nieuw plantje’, zegt Zijlstra. Soms is zo'n plantje mooi maar verder totaal niet interessant. Of andersom een interessante plant met bijzondere functies maar beeldend minder interessant voor ons. Het helpt dat de focus van hun onderzoekstraject in de tuin zich toespitst op de verhouding tussen kunst, ecologie en duurzaamheid, zonder die focus zou de acht hectare tuin te groot zijn om in een project te vatten. Dit thema filtert al een aantal planten uit.

Augustus, de eerste maand van hun verblijf, ging grotendeels voorbij met het verkennen van de tuin. Beide kunstenaars hadden daarvoor een eigen methode. Jasper Zijlstra ging systematisch de tuin door, vandaag dit stukje morgen dat deel. Jeroen Verschoor liet zich meer leiden door wat hij al wandelend tegenkwam. Een absoluut voorrecht is dat ze op plaatsen komen die normaal niet toegankelijk zijn. ’s Nachts in de tropische kas bijvoorbeeld, of in de onderzoekskassen daarachter. Zo komt er gedurende het verblijf steeds meer verdieping.

Behalve het kijken naar de tuin, lezen ze er veel over. Bijvoorbeeld over welke eigenschappen van planten bruikbaar zijn in de geneeskunde, door ze toe te passen in een zalf of het proces van de plant na te bootsen. Ze verdiepen zich in alle facetten van de planten en in de wetenschappelijke toepassingen. Dat past bij deze tuin, die onderdeel is van de Universiteit Utrecht. Hier wordt bijvoorbeeld onderzoek gedaan naar de Arabidopsis thaliana (zandraket), een plantje dat zich goed leent voor experimenten; en naar een varen die ingezet kan worden voor herwinning van het veenlandschap. Weer een ander onderzoek bekijkt of er een rijstplant te kweken is die beter bestand is tegen de gevolgen van klimaatverandering.

Losbladig

Op basis van de hele verzameling van informatie - wat ze in de tuin tegenkomen, horen van de onderzoekers, lezen in allerlei andere bronnen - kiezen Zijlstra en Verschoor planten die ze willen fotograferen. Daarbij volgen ze elk hun eigen pad en werken ze veel samen. Uit de foto's die ze maken selecteren ze samen beelden die passen in het raamwerk van Losbladig. Losbladig is een -losbladige- publicatie die gedurende hun verblijf steeds aangroeit, waarin planten zijn opgenomen die interessant zijn vanuit het thema kunst, ecologie en duurzaamheid. Soms alleen een beeld, soms ook met tekst. Zodra een pagina gereed is wordt deze gedrukt en is beschikbaar voor het publiek, dat uit alle losse bladen zelf een verzameling kan samen stellen. De publicatie groeit zo mee met verblijf van de kunstenaars.

Nu pas leren ze de tuin echt kennen. Nog steeds komen ze nieuwe dingen tegen. Ook wat er achter zit, hoe de tuin de wetenschap faciliteert. Verschoor: ‘We bekijken nu, in oktober, hoe we de wetenschap in de publicatie kunnen laten terugkomen en ook de samenwerking met de onderzoekers.’ Daarbij is niet alleen het onderwerp interessant, maar ook de methode. Een van de onderzoekers gebruikte een fotografische techniek in haar research naar de rijstplant. Voor de fotografen is dat aanleiding om te onderzoeken hoe ze die techniek op een beeldende manier kunnen inzetten. Zo blijft het verblijf in de tuin steeds nieuwe dingen aanreiken en ontstaat een gelaagd project, dat steeds verder de diepte ingaat.

De blik van de fotograaf

Zijlstra en Verschoor zijn beide opgeleid als fotograaf. Zij kennen elkaar van de studie aan de HKU en werken vaker samen. De natuur is voor allebei belangrijk. Ze verblijven er graag, ook samen tijdens de fietsvakanties die ze vrijwel jaarlijks ondernemen. In hun werk speelt het wel bij ieder een andere rol. Verschoor fotografeert meer documentair en richt de blik dan vooral op het landschap en hoe de mens omgaat met het landschap; een wat groter gebied dan een tuin dus en meer op afstand. ‘Nu is het meer close up, echt dichterbij komen.’

Zijlstra werkt meer conceptueel. In zijn foto's is de natuur veel en vaak in beeld, maar vrijwel nooit het onderwerp. Hij gebruikt haar meer in metaforische zin als drager voor een filosofisch idee of een gedachte. ‘In deze serie valt het samen, is de natuur niet alleen in beeld maar ook het onderwerp.’

Wellicht reflecteert dit ook in hun werkwijze. Verschoor die de tuin scant op interessante beelden terwijl hij er doorheen loopt en Zijlstra die meer systematisch elke hoek van de tuin afspeurt naar interessant materiaal om mee te werken. Beiden houden echter niet op bij het beeld maar verdiepen zich verder. Speurend op internet en in boeken, pratend met medewerkers en onderzoekers in de tuin. Eenmaal begonnen laat het hen niet meer los. De rijstplantjes uit het onderzoek staan inmiddels thuis in de keuken en kunnen binnenkort worden geoogst. En het denken gaat steeds door. Tijdens de part time baan die ze hebben, tijdens het koken, in dromen, op een vrije dag. Dit is zo'n project dat altijd doorgaat. Een project dat zich uitstrekt tot ver buiten de tuin, in de planten die je overal tegenkomt; zoals de Zandraket bijvoorbeeld. 'Zo ongeveer het fruitvliegje van de planten.'

Samenwerken

Eens in de zoveel tijd bekijken ze samen de foto’s die ze hebben gemaakt en maken daaruit de selectie voor Losbladig. Daarbij vallen ook beelden af en soms besluiten ze samen een foto opnieuw te maken; omdat de plant interessant is, maar de foto wat minder. Het resultaat is een mix van kleuren, vormen en details. De sporen van een varen, alle kleuren in de tuin op een dag in september, de druppels op de Drosera binata. Foto’s die je beter laten kijken naar een plant. Het is duidelijk dat er meer aandacht in zit dan een glimp in het voorbijgaan. Dat is slechts het begin. Zoals bij het chocoladebruine plantje dat we aan het eind van het gesprek tegenkomen. De foto’s maken nieuwsgierig naar de rest van het verhaal.

Vervolg

Het is dat er een einddatum aan het verblijf in de tuinen hangt, anders zouden ze nog maanden door kunnen gaan. Vermoedelijk krijgt het verblijf sowieso een vervolg in nieuwe projecten. Want er zijn altijd dingen die net niet passen binnen het concept, maar die toch blijven trekken. Een groot deel van de planten is fascinerend genoeg om verder te onderzoeken. Of om ze in hun natuurlijke habitat te gaan bekijken. Zijlstra: ‘Ik kan me niet voorstellen dat we na deze drie maanden denken, zo dat waren de planten. Het is een thema dat blijft aanspreken, zeker met de aandacht voor duurzaamheid die er sowieso is binnen onze generatie. Om te zorgen dat er nog een leefbare planeet is voor de generaties die na ons komen.’

Op de vraag of ze voor deze ideeën al een apart mapje hebben op de computer, wellicht ook met de beelden die niet door de gezamenlijke selectie hebben zijn gekomen, antwoordt de een ja en de ander nee… Zulke verschillen geven de samenwerking ook kleur. En het zal zeker niet de laatste keer zijn, weten ze. Ook niet voor dit onderwerp. Daarvoor zijn hier teveel nieuwe fascinaties ontstaan. De wereld van de planten heeft hen nog veel te bieden. Dus wellicht gaat de volgende fietsvakantie toch naar de rijstvelden of op zoek naar de Drosera binata in Australië.

Van augustus tot en met oktober 2021 werken Jasper Zijlstra en Jeroen Verschoor in Residency in de Botanische Tuinen Universiteit Utrecht, op initiatief van de kunstcommissie van het K.F. Hein Fonds. Het project is te volgen via www.zijlstraverschoor.nl. Marjolein Sponselee interviewde hen tijdens de residency en schreef dit artikel. Fotograaf Arthur Martin portretteerde de kunstenaars in de tuin.