Sonnenborgh is het oudste en grootse monument van het K.F. Hein Fonds Monumenten. Markant gelegen op de zuidoosthoek van de singel, zijn het eigenlijk drie monumenten in één. Bovenop het 16e-eeuwse verdedigingswerk verrezen in de 19e eeuw een sterrenwacht en meteorologisch instituut. Het geheel kwam in handen van het K.F. Hein Fonds toen de gemeente geen mogelijkheid zag de hoognodige restauratie te financieren. Na een ingrijpende renovatie, met als opvallendste element de overdekte binnenplaats, is Sonnenborgh sinds 2002 een museum.

Sonnenborgh is één van de vier bastions die stadsbouwmeester Willem van Noort rond 1550 bouwde voor keizer Karel V. Ze moesten Utrecht beschermen tegen een nieuw gevaar: verrijdbare kanonnen. Als antwoord hierop bedacht Van Noort driehoekige aarden uitstulpingen in de stadsmuur, met daarachter een zware keermuur. Zo ontstond een binnenplein met aan weerszijden twee verdiepingen met kazematten (kanonskelders). Via het open binnenplein konden de kruitdampen vervliegen zodat de soldaten de kanonnen snel opnieuw konden laden.

Met de aanleg van de Waterlinie verloren de bastions hun functie en werden voor van alles en nog wat gebruikt. Het noordelijke bolwerk Morgenster werd afgebroken. De drie overgebleven Utrechtse bolwerken Manenburg, Sterrenburg en Sonnenborgh behoren tot de best bewaarde bastions van Noord-Europa. Sterrenburg wordt particulier bewoond; Manenburg is een kunstenaarsatelier en Sonnenborgh een museum. In de 19e eeuw was het echter een bolwerk van wetenschap.

KNMI en Sterrenwacht

Op initiatief van de natuur- en wiskundige Buys Ballot werd Sonnenborgh omgevormd tot een sterrenwacht en weerkundig instituut. De oude universitaire sterrenwacht op de Smeetoren — ook al een voormalig verdedigingswerk — was in slechte staat. In 1853 legde koning Willem III de eerste steen en een jaar later ging op Sonnenborgh het Koninklijk Nederlands Meteorologisch Instituut (KNMI) van start met Buys Ballot als directeur. De meteorologen deden metingen en voorspellingen en gaven via een hoge seinpaal weerwaarschuwingen door. Ook initieerde Buys Ballot een netwerk van Europese weermetingen.

In 1897 vertrok het KNMI naar De Bilt omdat men buiten de stad betere waarnemingen kon doen. Sterrenkunde beschikte sindsdien over heel Sonnenborgh. Naast de twee oorspronkelijke koepels verrees een derde toren, later met de andere verbonden door een bibliotheek. Ook kwam er een collegezaaltje en hoogleraarswoning. In de 20e eeuw deden de Utrechtse sterrenkundigen vooral onderzoek naar de zon, waarvoor op het dak een verrijdbaar huisje kwam. Tijdens de oorlog zat de latere hoogleraar-directeur Kees de Jager ondergedoken in de gewelven en deed 's nachts waarnemingen. Nadat de faculteit Sterrenkunde naar de Uithof verhuisde richtten amateur-astronomen eind jaren tachtig een publiekssterrenwacht op. Sinds de restauratie is het bastion toegankelijk als museum. In de voormalige hoogleraarswoning huizen enkele kleine bedrijven.

Herinrichting en tuin

Het museum is momenteel bezig met een herinrichting, mede mogelijk gemaakt door het K.F. Hein Fonds. In juni is het eerste gedeelte over weerkunde en Buys Ballot geopend. In de Meridiaanzaal over tijdmeting is de 'sleuf' voor waarnemingen van glas voorzien en zijn de luiken open gezet. Hoofd bedrijfsvoering Aline Harkink: 'Zalen die nu nog geblindeerd zijn en eigenlijk te veel informatie geven, nemen we het komende jaar onder handen. We willen onze voornaamste attractie, het gebouw met al z'n gekke ruimtes, niet langer verstoppen. We zullen veel meer de werksfeer laten zien van toen de Sterrenwacht nog in gebruik was. We gaan zelfs grijze stalen kasten terugzetten die hier in de jaren zestig stonden.'

Tekstborden en infopanelen zullen grotendeels verdwijnen, in plaats daarvan krijgen bezoekers een tablet uitgereikt. 'Je kunt dan kiezen of je info wilt over het gebouw, of over sterrenkunde, en op welk niveau.' Ook vertelt Harkink enthousiast over de plannen om de eerste hortus botanicus van Utrecht te reconstrueren, die van 1639 tot 1723 op het bastion lag. Voor zover er inmiddels geen gebouwen staan zullen de vakken met geneeskrachtige kruiden worden teruggebracht, waarvan een plattegrond bewaard bleef.

Dit artikel werd geschreven door Arjan den Boer en verscheen in augustus 2017 in DUIC in de bijlage De panden van het K.F. Hein Fonds Monumenten.

In 2019 en 2020 deed De Fabryck bouwhistorisch onderzoek naar de bastionmuur van de Sonnenborgh. Lees het bouwhistorisch rapport over de bastionmuur hier.